२० को दशकमा देशमा कुखुरापालन व्यवसाय निकै कम हुन्थ्यो । यसलाई लक्षित गरेर खुलेका अन्य उद्योग पनि अहिलेजस्तो थिएन । दाना उद्योग त औंलामा गणना गर्न सकिने थिए । त्यसमध्ये एक थियो, स्टार पोल्ट्री । भीमदास प्रधान यो उद्योगको खाँबो गाड्ने व्यक्ति थिए । भीमदासले रोपेको यो उद्योगरूपी बिरुवा अहिले बढेर ठूलो वृक्ष बनेको छ । जसलाई अहिले उनका शालीन, भद्र, मृदुभाषीसँगै व्यवसायिक छविका छोरा इन्जिनियर लक्ष्मीदास मानन्धरले सिञ्चित गरी हराभरा पारिरहेका छन् ।

पोल्ट्री क्षेत्रमा अहिले अनेक समस्या देखिएका छन् । यसको दुष्प्रभाव लक्ष्मीदासले नेतृत्व गरेका उद्योगमा पनि परेका छन् । लक्ष्मीदासजस्ता उद्योगी समस्यामा परे पनि राज्यले भने सम्बोधन गरेको छैन । तैपनि, मानन्धरको राज्यसँग खासै आक्रोस छैन । उनले यति आग्रह गरे– हाम्रो व्यवसायमा देखिएका समस्या सम्बोधन गरेर राज्यले सहजीकरण गरिदिए हुन्थ्यो । मानन्धरले आफ्ना बाबुले थालेको व्यावसायिक उडानको पृष्ठभूमिसँगै इन्जिनियरिङ विषयमा आफूले हासिल गरेको उपलब्धि, आधा दशक बढीको प्राध्यापन, त्यसलाई चटक्कै छाडेर पारिवारिक व्यवसाय सम्हाल्नुपर्नाको कारण र त्यसक्रमका भोगेका भोगाइ आफ्नै शब्दमा यसरी सुनाए :

व्यवसायमा मेरो परिवार पहिलेदेखि नै आबद्ध थियो । मेरो पिता श्री हुनुहुन्छ, भीमदास मानन्धर । हाम्रो परिवारको व्यावसायिक उडान उहाँले नै सुरु गर्नुभएको थियो, ०२६ सालमा । काठमाडौंको बालाजु हाम्रो पुर्खौली थातथलो हो । त्यहीँ धान, मकै कुट्ने, तोरी पेल्ने मिल बुवाले स्थापना गर्नुभएको थियो । बुवाले एक दशक यो काम गर्नुभयो । त्यसपछि उहाँले बाटो मोड्नुभयो र ०३६ सालमा दाना उद्योग खोल्नुभयो । त्यो यस्तो समय थियो जतिबेला दाना उद्योगका पायोनियर पन्नालाल श्रेष्ठको रत्न फिड दाना उद्योगबाहेक अरू थिएनन् ।

बुवाले सुरुमा स्टार पोल्ट्री खोल्नुभयो । यसले कुखुराको मास दाना उत्पादन गथ्र्यो । त्यही स्टार पोल्ट्रीको विस्तारित रूप हो, स्टार फिड प्रोडक्सन प्रालि ।

०००

मैले अध्ययन गरेको विद्यालयको नाम सिद्धार्थ वनस्थली हो । यहीबाट म एसएलसी पास भएको हुँ । हामीले विद्यालय अध्ययन गर्ने बेला भोकेसनल विषय पढ्नुपथ्र्यो । विद्यार्थीले व्यावहारिक शिक्षा हासिल गरुन् भन्ने उद्देश्यले यो समेटिएको थियो । यसमा यही विषय पढ्नुपर्छ भन्ने थिएन, व्यावहारिक शिक्षा हासिल हुने जुनसुकै रोज्न सकिन्थ्यो ।

संयोग कस्तो भने, त्यसमा कुखुरापालन व्यवसाय विषय राखियो । यसका पनि दुई विषय थिए । एउटा, प्राक्टिकल अनि अर्कोचाहिँ थ्यौरिटिकल । यी विषयमा कुखुराका सामान्य कुरादेखि पाचन प्रणाली, यसलाई लाग्ने रोग, खानपानलगायत यावत् कुरा सिकाइ हुन्थ्यो । व्यवहारिक ज्ञान लिन स्कुल परिसरमै लेयर्स जातका ३०० जति कुखुरा पालेका थियौं । तिनलाई सानोदेखि ठूलो हुँदासम्म हेरचाह गर्ने काम ग¥यौं ।

यसबाट व्यावहारिक शिक्षा त हासिल भयो नै यसप्रतिको रुचिसमेत नजानिँदो ढंगले रोपिन पुग्यो । बुवाले सम्हालेकै पेसा रोजाइमा पर्नुमा विद्यालय तहमा हासिल गरेको शिक्षाको समेत कनेक्सन छ । पहिलेको शिक्षा प्रणाली राम्रो थियो । व्यवहारिक ज्ञान दिइन्थ्यो । अहिले त्यसलाई छाडेर गलत बाटोतिर हामी हिँडेका छौं । यो राम्रो कुरा होइन । हामीले बालबालिकालाई व्यवहारिक शिक्षा दिनुपर्छ ।

०००

मेरो बुवाले दाना तथा पोल्ट्रीका अतिरिक्त ठेक्कापट्टाको काम पनि गर्नुहुन्थ्यो । यही कारण मैले विद्यालय शिक्षा हासिलपछि अध्ययनको विषय इन्जिनियरिङ रोजेँ । पुल्चोक इन्जिनियरिङ क्याम्पसमा भर्ना भएर इन्जिनियरिङमा डिप्लोमा गरेँ । त्यतिबेला नेपालमा योभन्दा माथि इन्जिनियरिङ विषयको पढाइ हुँदैनथ्यो, विदेश जानुपथ्र्यो ।

इन्जिनियरिङमा थप अध्ययन गर्ने रुचि मनभित्र थियो । त्यसैले १९९४ मा सोभियत संघ गएर मास्टर्स गरेँ ।

अध्ययन सकिएपछि म नेपाल फर्किएँ । प्राध्यापनमा रुचि थियो । त्यतिबेला विश्वविद्यालयले सेवा प्रवेश गराउँदा नै स्थायी नियुक्ति दिन्थे । पुल्चोक इन्जिनियरिङ, नेपाल इन्जिनियरिङ क्याम्पस, चाँगुनारायण, पद्यकन्या क्याम्पसलगायत विभिन्न शैक्षिक संस्थामा प्राध्यापन गरेँ । ६ वर्षजति यो काम गरेपछि बुवाको पेसा सम्हाल्नुपर्ने बाध्यकारी अवस्था सिर्जना भयो । बुवाको दाना उद्योगसँगै प्रोजेक्टका काम गरेँ ।

हामीले दाना उद्योग खोल्दा यस्ता उद्योग देशभित्र औंलामा गन्न सकिने मात्र थिए । रत्न फिड इण्डष्ट्री, नेपाल पोल्ट्री, जोशी पोल्ट्री काठमाडौंमा उतिबेला दाना उद्योग मध्येका केही हुन् । त्यो समय व्यावसायिक कुखुरापालन अहिलेजस्तो थिएन । मासुको बजार पनि साँघुरो थियो । कच्चा पदार्थ पनि अहिलेजस्तो पर्याप्त थिएन । स्थानीय मिलबाट निस्किएका पिना प्रयोग गथ्र्यौं । अहिले विकल्पमा भट्मास, बदामलगायतका पिना प्रयोग हुन थालेको छ ।

राज्यले विकास र प्रवद्र्धन गर्दा व्यवसायी फस्टाउने मौका पाउँछन् । तर तत्कालीन सरकारबाट यो क्षेत्रलाई प्रोत्साहन गर्ने काम भएन । आफ्नै तरिकाले व्यवसायीले बामे सर्ने गरेका थिए ।

हामी पुरानै रफ्तारमा अघि बढिरहेका छौं । हाम्रो दाना उद्योग स्टार फिड्स प्रोडक्स प्रालि छ । यसले कुखुराको मास दाना उत्पादन गर्छ । बालाजुमा ह्याचरी फर्म पनि छ । त्यसले चाहिँ चल्ला उत्पादन गर्छ । उद्योग स्थापनाको कुरा गर्दा सबैभन्दा पहिले खुलेको दाना उद्योग हो । ह्याचरी उद्योगचाहिँ त्यसको ४–५ वर्षपछि स्थापना भएको थियो ।

दाना उद्योगजस्तै ह्याचरी उद्योग पनि पहिले औंलामा गन्न सकिने थिए । अलि बढी माग आएको अवस्थामा यहाँ उत्पादित चल्लाले माग धान्ने स्थिति हुँदैनथ्यो । ह्याचरी उद्योग खोल्नुको कारण त्यही बजारको माग थियो ।

कुखुराका लागि अहिले पेलेट र मास दाना उत्पादन भइरहेको छ । हाम्रो उद्योगले चाहिँ मास दाना मात्र उत्पादन गर्छ । मास दानाको बजार अन्यको जस्तो फराकिलो छैन, एकदमै संकुचित छ । यसको प्रयोग प्रांगारिक अण्डा उत्पादन गर्छु भन्नेले मात्र गरिरहेका छन् । मासको दानाको तुलनामा पेलेट दानाको माग निकै बढी छ । यस्ता दाना उत्पादन गर्न मल्टिनेशनल कम्पनी नेपाल आइसकेका छन् । यसको बजार सानो भए पनि मागअनुसार देशैभर हामीले यसको बिक्री वितरण गरिरहेका छौं ।

मैले अघि माथि भनेँ नि हामीले दाना उद्योग सुरु गर्दा नेपालमा औंलामा गणना गर्न सकिने दाना उद्योग थिए । तर अहिले अवस्थामा आनको तान परिवर्तन भइसकेको छ । अहिले प्रचूर मात्रामा दाना उद्योग स्थापना भएका छन् । स्वदेशी उद्योगीले मात्र नभएर विदेशबाट मल्टी नेशनल उद्योगसमेत नेपाली बजारमा प्रवेश गरेका छन् । प्रष्ट भाषामा भन्नुपर्दा अहिले नेपालमा दाना उद्योग नै बढी भइसके । यतातिर हामीले लगानी नबढाउनुको कारणचाहिँ यही हो ।

सीमित बजार, सीमित कृषक, सीमित दाना वितरकबीच उद्योग सञ्चालन गर्नुपर्ने स्थिति छ । पोल्ट्री व्यवसायमा रोगव्याधिको समस्या पनि उत्तिकै छ । पहिले बर्डफ्लू जाडोयाममा मात्र आउँछ भनिन्थ्यो । तर अहिले बाह्रै महिना, बाह्रै काल यसले किसानलाई सताइरहेको छ । दुई÷तीन वर्षअघि देखिएको कोरोनाभाइरस महामारी र लकडाउन भयो । यसबाट पनि हामी अछुतो रहेनौं ।

ह्याचरी उद्योगबाट चाहिँ ब्रोइलर जातका कुखुराका चल्ला उत्पादन भइरहेको छ । मागअनुसार यसलाई पनि हामीले पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म पु¥याउने गरेका छौं । मुख्य फोकस काठमाडौंलाई गरेका छौं । काभ्रे, नुवाकोट, धादिङलगायत उपत्यका नजिकका जिल्लामा पनि माग अनुसार उपलब्ध गराउँदै आएका छौं ।

नेपाल दुई ठूला छिमेकी मुलुक चीन र भारतको बीचमा छ । यसमध्ये भारतसँग हाम्रो सीमा खुला छ । उत्पादन शक्ति ठूलो भएको भारतसँग प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने अवस्था छ । यो हाम्रो सबैभन्दा ठूलो चुनौती छ ।
हामीलाई चाहिने अधिकतम कच्चा पदार्थदेखि लिएर रासायनिक पदार्थ, औषधिलगायत सम्पूर्ण चिज भारतबाट ल्याउनुपर्छ । यीबाहेक केही वस्तु यहाँ डम्पिङ हुँदा बजार छताछुल्ल हुने अवस्था छ । यी विषयलाई सरकारले नीतिमार्फत सम्बोधन गरिदिने हो भने अगाडि बढ्न व्यवसायीलाई सजिलो हुन्थ्यो । कुखुरामा अनेक रोगका प्रकोप आइरहन्छ । त्यसबाट आर्थिक क्षति उत्तिकै भइरहन्छ । यसबाट प्रभावित किसान, उद्योगीलाई सरकारले क्षतिपूर्ति उपलब्ध गराउन नसकेको अवस्था छ । बर्डफ्लूको भ्याक्सिन ल्याएर देशलाई यसबाट मुक्त घोषणा गर्न सक्यो भने हरेक वर्ष क्षतिपूर्ति दिइरहनु पर्दैन ।
नेपाललाई हामी कृषिप्रधान मुलुक भन्छौं । तर यहाँका ठूलाठूला फाँटहरू बाँझो छन् । यताका उत्पादनयोग्य भूमि बाँझो छन् तर हामीले अर्को मुलुकबाट आयात गर्नुपर्छ । भटमासको अवस्था पनि दुरुस्त छ । यदि यसको उत्पादन स्वदेशमा हुन्थे भने व्यवसायीले यहीबाट खरिद गर्ने थिए । स्वदेशी रकम विदेशिने पनि थिएन । स्वदेशमै यस्ता वस्तुको उत्पादन गर्न ध्यान नदिँदा यस वर्ष मात्रै मकै ४५ रूपैयाँ र भटमासको पिना ११०÷११५ रूपैयाँ प्रतिकेजीमा भारतबाट खरिद गर्न व्यवसायी बाध्य भए । कृषि नीतिमार्फत प्रोत्साहन गरेर मकै, भटमास, सूर्यमुखीलगायतको उत्पादन बढाउनेतर्फ ध्यान दिनुपर्छ । विद्युत्मा सहुलियत दिएर खपत बनाउन पनि आवश्यक छ ।

पोल्ट्रीको बजार विस्तार गर्ने ठाउँ अधिक छ । कुखुराको मासुको उपभोग बढाएर बजार फराकिलो पार्न सकिन्छ । यसका लागि नीतिगत व्यवस्था नै गर्नुपर्ने खाँचो छ । यो एस्पेक्टबाट निजी क्षेत्रले मात्र प्रयास गरेर पुग्ने अवस्था छैन, सरकारले पनि अग्रसरता लिनुपर्ने आवश्यकता छ । तर यसतर्फ सरकारको ध्यान पुग्न सकेको छैन । यी विषयमा सरकार र निजी क्षेत्र मिलेर काम गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।